Struś (Strusiowa) Józefa Anna z Marszałków, pseud. i krypt.: Szarotka, Hanka (1923–1991), żołnierz Armii Krajowej, harcmistrzyni.
Ur. 12 II w Krakowie, była córką Marcina Marszałka (1878–1946), dyplomowanego ślusarza, oraz Marii z Malinów 1.v. Pietrusiewicz (1887–1951). Miała brata Jana Marszałka (1922–1997), elektryka, więźnia obozu koncentracyjnego w Dachau, oraz przyrodnią siostrę Fryderykę Pietrusiewicz (1910–1995), zamężną Boligłowa, krawcową, i przyrodniego brata Eugeniusza Pietrusiewicza (1915–1962), żołnierza II Korpusu Polskiego gen. Władysława Andersa.
Od najmłodszych lat Józefa była czynna w ruchu harcerskim, najpierw w drużynie zuchów, od r. 1934 w 21. Drużynie Harcerek. W marcu 1935 złożyła przyrzeczenie harcerskie, zdobyła stopień samarytanki i została przyboczną. Od r. 1938 uczyła się w zawodowej szkole handlowej i była p.o. drużynową 17. Drużyny Harcerek. Na przełomie l. 1938/9 założyła zastęp próbny przy szkole powszechnej w Krakowie - Borku Fałęckim; po roku pracy zastęp ten przekształcił się w drużynę. W maju 1939 ukończyła kurs drużynowych w Szkole Instruktorek na Buczu koło Skoczowa i została mianowana drużynową. Po wybuchu drugiej wojny światowej i zajęciu Krakowa przez Niemców, we wrześniu t.r., włączyła się ze swą drużyną do pracy w Sekcji Charytatywnej Obywatelskiego Komitetu Pomocy przy ul. Garbarskiej 7. Wkrótce została łączniczką między Krakowem i Myślenicami: dostarczała materiału z nasłuchu radiowego i kolportowała „Informacje Radiowe” (od kwietnia 1940 „Przegl. Pol.”). W czerwcu 1940 została zaprzysiężona w Szarych Szeregach przez Kazimierza Cyrusa-Sobolewskiego; w jej domu w Borku Fałęckim przechowywano broń, a od maja 1942 powielano „Przegląd Polski”, którego była współredaktorką. Pisała też artykuły dla dziewcząt do konspiracyjnej gazetki „Na Tropie”. W lipcu 1943 rozprowadzała ze swą drużyną przygotowany przez AK numer „Gońca Krakowskiego”, zawierający treści ośmieszające okupanta. Aresztowana przez Gestapo 8 XI t.r., była przetrzymywana w budynku Zakładu im. Helclów, a następnie osadzona w więzieniu przy ul. Montelupich, gdzie od 15 IV 1944 pracowała w pralni. Dn. 27 VII t.r. przewieziono ją do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück (współpracowała tam z konspiracyjną drużyną harcerską «Mury»), a niebawem do filii obozu w Magdeburgu. Tam 28 IV 1945 doczekała wyzwolenia przez Armię Czerwoną i 17 V t.r. wróciła do Krakowa.
W l. 1945–8 pracowała S. w Składnicy Harcerskiej w Krakowie. W Borku Fałęckim założyła 33. Drużynę Harcerek «Kłosy», a od listopada 1947 była skarbniczką Krakowskiej Komendy Chorągwi Harcerek. W marcu 1948 otrzymała stopień podharcmistrzyni. Od r.n. kierowała Wydz. Imprezowo-Dochodowym połączonych krakowskich Komend Chorągwi Harcerek i Harcerzy. W l. 1949–56 była wielokrotnie przesłuchiwana przez Urząd Bezpieczeństwa Publicznego. Po przełomie październikowym 1956 r. i Zjeździe ZHP w Łodzi (8–10 XII 1956) wzięła udział w grudniu t.r. w konferencji na Lubogoszczy w Beskidzie Wyspowym, poświęconej wypracowaniu nowych założeń programowych polskiego harcerstwa. W maju 1957 prowadziła kurs drużynowych w Beskidzie Wyspowym na Śnieżnicy, a latem obóz Hufca Podgórze w Żmiącej (pow. limanowski). Od czerwca t.r. była instruktorem Wydz. Kształcenia Kadry i członkiem Komisji Prób Instruktorskich Krakowskiej Komendy Chorągwi Harcerstwa oraz drużynową drużyny starszoharcerskiej przy Technikum Geodezyjnym w Krakowie. Jako instruktor Wydz. Drużyn Wiejskich Krakowskiej Komendy Chorągwi Harcerstwa kierowała w r. 1958 szkoleniem zastępowych drużyn wiejskich w ośrodku w Cichawie (pow. bocheński). Dn. 1 II 1959 otrzymała stopień harcmistrzyni. Po r. 1959 należała do Kręgu Seniorów Harcerstwa Borkowskiego «Stara Brać» i sprawowała funkcję sekretarza Komisji Historycznej Chorągwi Krakowskiej ZHP. Była także członkiem sekcji więźniów obozów koncentracyjnych i sekcji społecznej ZBoWiD. Jej relacja Moja praca w konspiracji znajduje się w Inst. Historii PAN w Warszawie. Zmarła 15 XII 1991 w Krakowie, została pochowana 19 XII na cmentarzu w Borku Fałęckim. Była odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem AK, Krzyżem Oświęcimskim, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem «Za zasługi dla ZHP» oraz Złotą Odznaką «Za pracę społeczną dla miasta Krakowa».
W małżeństwie zawartym w r. 1947 ze Stanisławem Strusiem (1919–1984), technikiem mechanikiem, żołnierzem AK, podharcmistrzem, miała S. czworo dzieci: Annę (ur. 1948), zamężną Bochnak, romanistkę, profesora UJ, Stanisława (ur. 1950), inżyniera mechanika, pracownika Katedry Wytrzymałości Materiałów Politechn. Krak., Marię (ur. 1955), zamężną Cygal, nauczycielkę, i Dorotę (ur. 1960), zamężną Matuszko, klimatologa, pracownika Inst. Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ.
Groby harcerskie w Krakowie. Cmentarz Rakowicki, Podgórski i Salwatorski, Kr. 2005 (dot. męża S.); Jarowiecki J., Katalog krakowskiej prasy konspiracyjnej 1939–1945, Kr. 1978; Małopolski słownik biograficzny uczestników działań niepodległościowych 1939–1956, Kr. 2000 VI (fot.), 2002 VIII (dot. męża S., fot.); Wojtycza J., Bibliografia prac Komisji Historycznej Krakowskiej Chorągwi ZHP, Kr. 2005 s. 18; – Gaweł T., Edward Heil pseudonim „Jerzy”. Komendant Szarych Szeregów w Krakowie, Kr. 1994; tenże, Pokłon Tym którzy tworzyli… Instruktorzy Chorągwi Krakowskiej ZHP (Wybór), Kr. 1999 s. 199–203 (fot.); tenże, Tropami dziejów Komisji Historycznej Chorągwi Krakowskiej ZHP (Zarys), Kr. 1993 s. 28–30; Harcerki 1939–1945, W. 1983; Jarowiecki J., Konspiracyjna prasa w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945, Kr. 1980; tenże, Literatura i prasa w latach okupacji hitlerowskiej, Kr. 1983; tenże, Prasa podziemna w Krakowie w latach okupacji hitlerowskiej, „Roczn. Hist. Czasopiśm. Pol.” R. 15: 1976 z. 2 s. 151; Kurowska M., Szare Szeregi w Krakowie 1939–1945, „Krzysztofory. Zesz. Nauk. Muz. Hist. M. Kr.” 1978 nr 5 s. 69, 71, 81, 84, 88–9; Leonhard B., Kalendarium z dziejów harcerstwa krakowskiego 1910–1950, Kr. 2001; Mileska M. I., Materiały do historii krakowskiego harcerstwa żeńskiego w latach 1911–1939, Kr. 2003 I; Miłobędzki P., Harcerze w okupowanym Krakowie 1939–1945, Kr. 2005; Noskowicz-Bieroniowa H., Ciągle czekają z obiadem, Kr. 1987; Porębski S., Krakowskie Szare Szeregi, Kr. 1985; Szeliga-Zahorska A., Szarotka, (mszp. w posiadaniu autora); Wiśniewska M., Harcerz, żołnierz, obywatel…, szkice o prasie Szarych Szeregów, W. 1987; – Rybski B., Wspomnienia z pracy w Krakowskiej Komendzie Chorągwi w latach 1956–1959, w: Komendanci Chorągwi Krakowskiej ZHP z lat 1956–1996 o swojej pracy, Kr. 1999; Rybski B., Wojtycza J., Wojtycza K., Materiały do historii Krakowskiej Chorągwi Harcerstwa w latach 1956–1959, Kr. 2000; Struś S., Wspomnienie kwatermistrza, w: Powsinogi bieszczadzkie. Monografia, Kr. 1985 s. 13; – „Dzien. Pol.” 1966 nr 57; „Wiad. Urzęd. ZHP” 1959 nr 1 s. 12; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Dzien. Pol.” 1991 nr 292–293; „Gaz. Wyborcza”, dod. krak., 2002 nr 132 (J. Wojtycza); – Arch. Kom. Hist. Krak. Komendy Chorągwi ZHP: Rozkazy Komend Chorągwi z l. 1922–39, 1945–50; – Informacje córki, Marii Cygal z Kr.
Janusz Wojtycza